Жртви по Илинденското востание

Спомени на Славејко Арсов

На Вртушка останавме два дена. Дојдоа двајца од новоназначеното раководно тело од Маловишта (Власи) со ракија. Беа радосни што и нивното село нешто направило за делото, но многу потери тргнале, та не се знаело каков ќе биде крајот. Со мене дојде и Кочо, а Гошо беше со нас. Четата остана на врвот, а јас Кочо, Гошо и двајца четници слеговме во селото со намера да земеме нешто за преврзување и покривање за момчињата. Викнавме неколку селани - им кажав за преврските, ги прашав како гледаат на нашата работа. Тие одговорија двосмислено, а всушност уште утредента нe предале, само што јас вечерта веќе бев во Перово. Кога ја завршивме работата ни дадоа по еден коњ и ние се искачивме на врвот. Ги поделивме на момчињата преврските и по вечерата тргнавме кон Перово, а Кочо го оставивме во Езерани, да ги собере таму сите жени и мажи од Подмочани и да ги однесе во логорот над Подмочани, зашто мислевме дека таму е подобро. Јоше отиде во Перово со иста цел. Се обидувавме повторно да ги собереме селаните од Подмочани: речиси половина храна од ова село остана неожнеана, па постоеше опасност да пропадне. Требаше не само да се жнее, туку и да се собира. Откако ги зел жените, Кочо тргнал кон логорот, но в зори се нашол од сите страни опколен - откај Маловишта (до 1500 души), откај Преспа, откај Наколец, третата од Ресен - опколен од 3 страни. Кога го опколувале тој уште бил во долот кај женнте и им ги кажувал дневните обврски. Стражата му јавила дека потерата е блиску. Стражата му откажала - не пукала, туку едноставно се повлекла. Кочо тргнал кон стражата, но таму веќе имало Турци. Успеал да пукне 3 пати и паднал мртов. По ова војската ги опколила жените, ги обесчестила, ги ограбила и запалила еден дел од шумата. Со едно одделение војската ги испратила жените в град. Другата војска се растурила низ шумата, ја запалила, сретнала 7-8 четници и ги отепала.

Тоа се случило на 27 август. Истиот ден Турците го опколиле и селото Маловишта, кај што биле Барџик и еден негов послушен работник - Кочо, Коста. Барџик го однеле над планината, каде ужасно го мачеле, му ги извадиле очите, му ги пресекле рацете и најпосле го дотепале. Селото настрада. Се собра од него сета жива стока од Подмочани.“

Кога стигнавме во Перово со Гошета, носевме со себе 5-6 товари брашно од складот на Подмочани. Луѓето живееја во трската, во блатото, не смееја да излезат надвор. Над 200 селани од ова село беа на малото островче - прегладнети. Се хранеа со варена пченица. Заклавме 5-6 брава и им поделивме малку месо. Се најадоа, се освежија, се израдуваа што се сетивме на нив. Леб не јаделе 2-3 дена. Се радуваа што ќе ги носиме назад, но уште претпладнето (тоа се случуваше ноќта) припукаа пушки, видовме огнови во шумата и сфативме дека Кочо е опколен и дека таму ќе има жртви. А на островот Град, тогаш веќе имаше стотина мажи, жени и деца, собрани од селата околу Преспанското Езеро. Кога Спиро Олчев отишол таму ги нашол гладни, три дни ништо не јаделе. Изгледале ужасно. Собрал брашно, месо и ги нахранил, но таму наскоро се собрале околу 1500 души. Вечерта од Перово отишол во Покрвеник. Јас го оставив Гошета да дознае што е со Подмочани и со жените. Тука се сретнав со четите од Покрвеник, видов дека паднал духот кај нив, покрај другото и затоа што помош од никаде не доаѓаше. Охрабрував колку што можев.

Анастас Лозанчев

Поради силните османлиски потери кои во тоа време крстосувале околу Цапари и Ѓавато, Анастас Лозанчев со стотина четници привремено се засолнал на Пелистер, каде што во исто време се нашле и Славејко Арсов и Кочо Кочовски со околу 500 бегалци од Ресенско. По неколку денови, Лозанчев од Пелистер се спуштил до Ресенско, каде што ги посетил Подмочани, Болно и Евла.

Наум Темчев

Кога на 4 декември 1903 година поминавме низ него, беше целосно пусто, само голите ѕидови на изгорените куќи сведочеа дека овде се случувале крвави сцени од нечуени битки на војници и башибозук. Реџеп јузбашот со јузбешите Асим и Шевки во четврток на 24 јули тргнаа од Ресен. Заедно со нив отиде целото илаве од Ресенско. По трупите на чело со Хусеин Чељо трчаше жандармерискиот јузбаши Асим со башибозук. И сите отидоа во село Подмочани. Селската чета решила да го брани селото, се повлекла во блиските височини и зазела позиции, оставајќи ги жените, децата и старците во селото. Но, тогаш го слушнале честото пукање на напаѓаните, жени, деца и старци како трчале кон планината, но не можеле да се искачат, биле престигнати и опколени од војниците, кои неселективно пукале врз нив и ги убиле следните деца, старци и жени.

Симо Стојанов	7 г.
Ристе Настев	80 г. изгорел
Нечо Георгиев	90 г.
Ноне Јанев	30 г.
Илија Нечов	90 г. заклан
Крсте Симов	11 г.
Нестор Георгиев	110
Андреја Илиев	8 г.
Ванча Стефова	40 г.
Ката Мицева	35 г.
Динка Трајчева	50 г. изгорела
Зуда Динкина	2 г.
Сава Ефтимова	7 г.
Ката Илиева	40 г.
Лена Гошева	8 (?) г.
Наша Мишева	8 г.
Никола Митрев	15 г.

Истовремено селото беше запалено и изгореа сите 110 селски куќи заедно со селаните Гошо Цветков и Никола Митов. Жените беа оставани по кошула, и многу од нив беа мачени затоа што се спротивставиле на дивиот инстинкт на војниците и башибузукот . До вечерта војските и башибузукот го напуштија селото и едни заминаа кон Наколец а другите се вратија кон градот. После три недели селото пак беше нападнато од многубројна војска. Од населението што се наоѓало во селото убиени биле следните жители, сите биле застрелани

Трајче Стојчев	60 г.
Павле Наумов	69 г.
Нелко Димов	62 г.
Симо Ристов	60 г.
Ставре Петрев	63 г.
Панде Трајчев	14 г.
Митре Тасев	30 г.
Јане Иванов	90 г.
Ламби Илиев	22 г.
Темелко Танев	50 г.

И тогаш многу жени беа нападнати од војници и башибозук. Останала во градот неизлекувана уште Мара Костова. Облеката, покуќнината, добитокот и полската стока - се беше ограбено, па населението изгледаше целосно голо кога се делела помошта.

Подмочани даде 70 комити. Во разни борби со војската загинале Кочо Илиев, Раде Стојчев, Коте Радев, Ставре Босилков, Нанчо Стефов, Стојан Николов.

Кметот на с. Подмочани

Кметот на селото Подмочани се истакна со тажен израз на лицето. Сфатив дека ова село претрпе повеќе од другите во Ресенско, давајќи релативно повеќе човечки жртви, но не забележав детали за неговото разорување. За ова го повикав кметот во собата и го замолив да ми каже за се што се случувало во селото за време на востанието.

Подмочани изгоре во четврток, 26 јули (стар календар, 8 август нов календар). Тој ден, во 6 часот, од правецот на Ресен доаѓаше многубројна турска војска. Тука беше Реџеб Јузбаши со неговите низамии и јузбашите Ашим и Шевки со двајца редивиски насилници. Заедно со нив отиде и цела илаве од Ресенско. И откако војниците управуваа со башибозукот предводен од Хусеин Чељо и жандармерискиот јузбаш Асим. Сите луѓе способни да носат оружје зазедоа позиции во планината. Ги оставивме жените, децата и некои старци во селото. Но, кога ги слушнале топовските удари на големата потера што се приближувала, го напуштиле селото, но не успеале да се искачат на планината. Војниците ги стигнаа, ги опколија и ги соблекоа, оставајќи ги со само по една кошула. Врисоците на децата и жените одекнуваа далеку низ теренот: некои жалеа за своите убиени деца и родители, а други врескаа бидејќи не можеа да ја поднесат болката од раните. Башибозукот и Илаве го запалија селото, а војниците слегоа да ги бараат луѓето. Нашите позиции беа добри, а напаѓачите ги сретнавме со отворени гради. Во оваа битка не загубивме ниту еден човек. Само кога војниците се враќале назад, убиле двајца старци. Вечерта војниците и башибозукот го расчистија теренот. Тогаш едвај дознавме дека тој ден беа убиени 15 луѓе, меѓу кои 4 жени и 6 деца на возраст од 2-11 години. А под урнатините на изгорените куќи се пронајдени трупови на млада невеста и старец. Цел тој ден беа убиени 19 луѓе, а 8 тешко ранети. Три недели по овие настани, рече кметот, селото ни беше нападнато од друга бројна војска, која уби уште 10 селани. И оваа војска на најбрутален начин силуваше многу жени. Осум жени и 2 малолетни девојчиња до ден денес не закрепнале. Сега, господине, покрај тоа што немаме куќи, немаме облека и покуќнина, не ни остана ни добиток: ни одзедоа 144 волови, 250 крави и телиња, 50 коњи и 833 овци и кози, па дури и училиштето ни го запалија. Нашата селска чета броеше 70 луѓе. Од нив, 6 лица загинаа во различни борби со војниците.